1961 Anayasası

27 Mayıs 1960’da 38 subaydan oluşan, başkanlığını Cemal Gürsel’in yaptığı Milli Birlik Komitesi, Silahlı Kuvvetler adına yönetime el koymuştur. Yaklaşık 1,5 yıl Milli Birlik Komitesi yönetimi söz konusu olmuştur. Milli Birlik Komitesi 13 Aralık 1960’da yeni bir Anayasa ve seçim yasası hazırlanması için Kurucu Meclis kurulmasına karar vermiştir. 6 Ocak 1961’de açılan kurucu meclis ikili bir yapıdadır.

Kurucu Meclis, Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisinden oluşmaktadır.
Milli Birlik Komitesi: 38 kişiden oluşan komite İrfan Baştuğ’un ölümü ve 14 subayın tasfiyesi sonrası 23 üyeye düşmüştür.
Temsilciler Meclisi: 272 üyesi vardır. Genel oyla seçilmiş temsilcilerden oluşmamıştır.

Kurucu Meclis tarafından hazırlanan ve 9 Temmuz 1961’de halk oylamasına sunulan Anayasa, %61,5 EVET ile kabul edilmiştir. Türkiye’de ilk kez referandum 1961’de yapılmıştır.

1961 Anayasası Özellikleri

  • 1961 Anayasası sert bir anayasadır. Yani değiştirilmesi zordur ve değiştirilemeyen maddeler içermektedir.
  • 1924 Anayasası’nda 1937 yılında yapılan değişiklikle eklenen 6 oktan milliyetçilik, devletçilik, halkçılık, inkılapçılık ilkeleri çıkarılmıştır. (Sadece cumhuriyetçilik ve laiklik kalmıştır.)
  • Anayasaya ilk kez başlangıç kısmı ve kenar başlıkları koyulmuş, başlangıç anayasa metninden sayılmıştır.
  • 1921 Anayasası’na giren “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” hükmü korunmuş, millet bu egemenliği “YETKİLİ ORGANLAR ELİYLE KULLANIR” yeniliği getirilmiştir.
    İlk kez kuvvetler ayrılığına 1961 Anayasası’nda yer verilmiştir. (Yasama, yürütme ve yargı erklerinin ayrılığı)
  • 1961 Anayasası’nda Türkiye Cumhuriyeti’nin: İnsan haklarına dayanan, milli, demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olduğu hükmü yer almıştır.
  • Milliyetçi değil, milli devlet kavramı kullanılmıştır. (Başlangıç kısmında ise Türk milliyetçiliğinden söz edilmiştir.
  • Sosyal devlet, demokratik devlet, insan haklarına dayanan hukuk devleti kavramları ilk kez 1961 Anayasası’nda yer almıştır!
  • 1961 Anayasası’nın en önemli yeniliği Anayasa Mahkemesi‘dir. Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla yargılama yapar.
  • Hakimlik teminatı sağlamak için Yüksek Hakimler Kurulu kurulmuştur.
  • Yasama yetkisi TBMM’nindir. Yasama organı, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olmak üzere ikili yapıdadır.
  • 1961 Anayasasına göre Cumhurbaşkanlığı görev süresi 7 yıldır. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin partisiyle ilişkisi kesilecek ve art arda seçilemeyecektir.
  • 1924 yılında kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı ilk kez 1961 Anayasası ile Anayasa’da yer almıştır.
  • Milli Güvenlik Kurulu 1961 Anayasası ile kurulmuş ve Anayasa’da yer almıştır.
  • 1960’ta kurulan Devlet Planlama Teşkilatı Anayasa’da düzenlenmiştir. DPT 1982 Anayasasında yer almamıştır.
  • Üniversitelere ve Radyo Televizyon İdaresi’ne özerklik tanınmış, özerk haber ajansları ilk kez Anayasa’da yer almıştır.
  • “Seçimler yargı organlarının yönetim ve denetimi altında yapılır” diyerek 1950 yılında kurulan Yüksek Seçim Kurulu 1961 Anayasası’nda düzenlenerek ilk defa seçim yargısı anayasallaşmıştır.
  • 1961 Anayasası’nda siyasi partiler hakkında “İster iktidarda, ister muhalefette olsunlar demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.” hükmü yer alarak ilk kez siyasi partilere anayasal güvence sağlanmıştır.
  • 1961 Anayasası’nda temel hak ve hürriyetler ayrıntılı olarak düzenlenerek güvence altına alınmıştır.
  • 1961 Anayasası çoğulcu demokratik düzeni geliştirmek için onu oluşturan gönüllü kuruluşların geliştirilmesine öncelik vermiş, bu çerçevede işçilere ve kamu görevlilerine sendika kurma hakkı, işçilere toplu sözleşme ve grev hakkı, herkesin önceden izin almaksızın dernek kurma hakkı, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının organlarının kendileri tarafından ve kendi üyeleri arasından seçilmesi gibi düzenlemelerde bulunmuştur.

1961 Anayasası’nın Getirdiği Yenilikler

  • Anayasa Mahkemesi, Milli Güvenlik Kurulu, Yüksek Seçim Kurulu, Diyanet İşleri Başkanlığı, Yüksek Hakimler Kurulu
  • Devlet Planlama Teşkilatı (2011’de kaldırıldı.)
  • Üniversiteler, Siyasal Partiler, Radyo ve Televizyon İdaresi ve Haber Ajansları
  • Cumhurbaşkanının 7 yıllığına seçilmesi
  • Dışarıdan bakan atanabilmesi
  • Egemenliğin yetkili organlar eliyle kullanılması
  • Başlangıç ve kenar başlıklar
  • Askeri Yargıtay (2017 yılında kaldırıldı.)
  • Uyuşmazlık Mahkemesi

1971 – 1973 Anayasa Değişikliği Özellikleri

  • Bakanlar Kuruluna ilk kez KHK çıkarma yetkisi tanınmıştır. TBMM, yetki kanunu ile Bakanlar Kurulunun KHK çıkarmasına izin verecektir.
  • 1971-1973 değişiklikleriyle Bakanlar Kurulu vergi, resim ve harçların muafiyet ve istisnaları ile oran ve sınırlarına ilişkin hükümlerde değişiklik yapmaya yetkili kılınmıştır.
  • Üniversitelerin özerkliği azaltılmış, TRT’nin özerkliği kaldırılmıştır.
  • 1973 yılında Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur. DGM’ler 2004 yılı değişikliğiyle kaldırılmıştır.
  • Anayasa Mahkemesi’nin anayasa değişikliklerini sadece şekil bakımından denetleyebileceği hükmü getirilmiştir.
  • Askeri Yüksek İdare Mahkemesi (AYİM) kurulmuştur. (2017 yılında kaldırıldı.)
  • Temel hak ve özgürlüklere “genel sınırlama” nedeni getirilmiştir. (2001’de kaldırıldı.)
  • Devlet memurlarının sendika kurma hakkı kaldırılmış, öğretim üyelerinin siyasi partilere üye olabilmeleri yasaklanmıştır.
  • Siyasi partilere hazine yardımı yapılması hükmü Anayasaya girmiştir.